Zo sterk als het achterlichtje van een fiets

Mini tienmeterbaken PI7ETE

Eigenlijk half als grap, half als experiment begonnen, bouwde John Piek halverwege de jaren tachtig een klein bakenzendertje. Het minizendertje kreeg uiteindelijk een speciale vergunning en een eigen roepnaam PI7ETE, en sinds die tijd is het (behoudens stroomstoringen) permanent in de lucht geweest; ondanks het superkleine zendvermogen met verbluffende resultaten.

Begin jaren tachtig experimenteerde ik met een kleine FM-repeater op de 10 meterband. Ik heb altijd belangstelling gehad voor apparaten die vierentwintig uur per dag aan moeten kunnen staan. Bij de meeste amateurtransceivers is er sprake van een bepaalde duty-cycle waarvan wordt uitgegaan. Bij mijn stijl destijds, van nogal lange doorgangen houden, merkte ik dit aan het te warm worden van de apparatuur. Ik had toen een tafelventilatortje dat ik nog wel eens inzette om de spullen daarbij te koelen.

Bij apparatuur voor een duty-cycle van 100% duty-cycle heb je met nog meer zaken te maken, zo moet de boel ook bestand zijn tegen impulsen (als ze niet te erg zijn) die tijdens onweersbuien kunnen optreden. Je kunt immers niet de antenne loskoppelen wanneer de eerste de beste onweersbui losbarst. Bij het ontwerpen en bouwen van een repeater of een baken heb je met deze uitdagingen te maken. Ik heb in die tijd geprobeerd om vergunning te krijgen voor een repeater met 29,650 MHz als uitgang en 29,550 MHz als ingang, maar doordat het destijds beleid was om op de kortegolf geen repeaters toe te laten, kwam die vergunning er uiteindelijk niet. Wel stond de repeater regelmatig aan als ik thuis was, en dat was in die tijd vaak het geval.

Ooit had ik rond diezelfde tijd voor de gein voor 2,50 gulden per stuk bij RDS Electronics in Amersfoort twee kristallen gekocht voor de 10 meterband, waarvan hij er vele tientallen in voorraad had. Hij had slechts twee frequenties in: een exemplaar voor 28,250 en eentje voor 28,300 MHz. Voor de aardigheid heb ik toen met een van die kristallen een klein zendertje gemaakt met een callgever eraan, en dat heb ik vervolgens ook maar regelmatig aan gezet. De frequentiekeuze werd beperkt door de twee kristallen, en doordat volgens bakenlijst hand alle bakenfrequenties rond deze twee mogelijkheden al bezet waren, besloot ik het zendertje net buiten de toenmalige bakenband op 28,302 in de lucht te zetten. Hoewel het ding eigenlijk min of meer als grap bedoeld was (en natuurlijk om weer een apparaat met 100% duty-cycle te kunnen maken), begon ik er toch regelmatig reacties op te krijgen.

Een andere reden bij mij voor de interesse voor een dergelijk baken is, dat ik me vaak gestoord heb aan het niet kloppen van de opvattingen, ook in wetenschappelijke literatuur, over het gedrag van de frequenties rond de dertig megahertz. Op een moment dat de band volgens de boekjes potdicht zou moeten zitten, vlogen mij in mijn piratentijd op 27 MHz de Italianen om de oren, die vaak sterkere signalen neerzetten dan de lokale stations bij mij in de buurt. In de zomermaanden gebeurde dat vaak tot laat in de avond. Het bakentje bleek dan ook ondanks het kleine vermogen en de laag opgestelde antenne bij vakantiegangers in een belangrijk deel van Europa vaak meerdere uren per dag te horen. Ik kreeg rapporten van Zweden tot aan de Canarische eilanden, waarbij dikwijls geluisterd werd op slechts het sprietje van een wereldontvanger.

De koelplaat van de zwaar overgedimensioneerde voeding.

Zendverbod
  
Officieel mocht ik het zendertje niet aan laten staan als ik de deur uit ging, maar dit deed ik natuurlijk toch. Vooral omdat ik op dat moment geen baan had, en helemaal niet zo vaak de deur uit ging. Toch bleek ik een aantal keren gecontroleerd te zijn, en ik kreeg daarvoor mondeling een waarschuwing, waarbij me heel begripvol werd uitgelegd dat dit weliswaar nog geen consequenties zou hebben, maar dat ik pas na een volgende waarschuwing echt moest oppassen, omdat ik als ik daarna nog betrapt werd wel eens een zendverbod zou kunnen krijgen. In de tussentijd probeerde ik een bakenvergunning te krijgen. Ik kende iemand die naar Senegal ging, en die daar regelmatig wilde luisteren of het baken daar ook hoorbaar zou zijn. Dat voerde ik als een van de argumenten aan, en tot mijn niet geringe verbazing hoorde ik vrijwel precies op het moment van mijn tweede waarschuwing dat ik een vergunning voor het bakentje zou krijgen.

PI7ETE op zijn huidige opstelplek
(klik = vergroting)

Die vergunning was leuk, maar er had zich wel een praktisch probleem voorgedaan. Ik had het baken gebouwd in een behuizing van printplaat en stripjes blik, zoals ik in die tijd wel vaker bouwde. Ik had er echter geen goede kast omheen gebouwd, en terwijl een kantelraampje boven de vensterbank waar het baken was opgesteld op een kier stond, liep vrijwel de hele behuizing tijdens een grote onweersbui onder water. Ondanks dat ik het water er snel uit liet lopen begon hij al na een paar dagen aan alle kanten hevig te roesten. Het enige dat nog droog gebleven was, waren de oscillator omdat die vanwege de stabiliteit in een extra goed ingepakt behuizinkje had gezeten, en de call-gever omdat die ook in een apart afgeschermd compartiment zat. Nu zat ik dus met het probleem dat ik een nieuw baken zou moeten maken om van de nieuwe vergunning gebruik te kunnen maken.

Ik besloot de zaken grondig aan te pakken: een 19" behuizing voor de stabiliteit, een voeding met een ringkerntrafo die zeker geschikt was om 60 W te leveren, dan zou die niet zo snel stuk gaan, en een eindtrap die met de gebruikte onderdelen wel 10 watt zendvermogen kon leveren. Zo gezegd zo gedaan. Hetzelfde kristal van 2,50 met de overgebleven oscillator werd gebruikt, evenals de oorspronkelijke CMOS-call-gever met diodematrix. Daarachter werd een nieuwe versterker gebouwd om op het uiteindelijke zendvermogen van 300 mW te komen. Ik weet de data niet mee precies, maar ik denk dat begin 1988 het nieuwe baken met vergunning onder de roepnaam PI7ETE in de lucht is gekomen (ik kan op dit moment mijn oude logboeken even niet vinden).
  
  
Harmonischen
  
Vervolgens moest de zender nog wel door de toenmalige PTT worden gekeurd. Daarbij bleek dat ondanks het lage zendvermogen de harmonischenonderdrukking niet helemaal goed in orde was. Ik mocht weliswaar blijven uitzenden, maar na een aantal weken zou de zender herkeurd worden. Ik werkte ondertussen bij een bedrijf waarvoor ik regelmatig allerlei filters of juist schakelingen die over een groot frequentiegebied constant moesten zijn maakte. Ik had dus wel wat meetapparatuur bij de hand om een goed filter te maken. Ik pakte de zaken dan ook nu weer overdreven grondig aan: ik maakte zowel een vijfvoudig hoogdoorlaat- als een vijfvoudig laagdoorlaatfilter tussen de gewenste frequentie en de tweede harmonische (die overigens binnen het toen nog op de kabel gebruikte kanaal 2 viel, dus helemaal onzin was zo'n filter niet). Beide filters zaten gemonteerd in verschillende afgeschermde blikjes met compartimenten voor de verschillende filterdelen. Het laagdoorlaatfilter ging naar de antenne en op het hoogdoorlaatfilter zat geen uitgang: die werd intern afgesloten met een 50 ohm afsluitweerstand annex dummy-load. De bij de herkeuring op de spectrumanalyzere nog zichtbare harmonische bleek bij nadere beschouwing oversturing van de analyzer te zijn. Bij minder aansturing was er vervolgens niets meer te zien.

Ik ben door de jaren heen niet een heel trouwe verstuurder van QSL-kaarten voor het baken geweest. De eerste twee jaar had ik nog grootse plannen wat dat betreft. Ik wilde statistieken bijhouden van de rapporten, en er misschien wel een stuk over schrijven dat aantoonde dat de propagatie toch iets anders in elkaar zat dan in sommige (wetenschappelijke) boekwerken stond. Na twee jaar echter stopte plotseling de stroom van QSL-kaarten voor het baken. Het bleek dat voor de roepnaam PI7ETE geen lidmaatschap van een vereniging gevonden kon worden (dat stond natuurlijk op naam van PA0ETE), en de kaarten werden dan ook teruggestuurd naar de afzender. Toen ik erachter kwam was het al enige maanden gaande, waardoor er een groot gat in mijn zo hoopvol begonnen statistieken was ontstaan. Vervolgens afgesproken dat er bij het QSL-bureau een briefje opgehangen zou worden, maar die bleek daar een jaar later ineens niet meer te hangen, waardoor de door de vorige keer niet meer zo heel erg grote kaartenstroom opnieuw stagneerde. Ik heb toen nog eens gebeld, maar ze konden me niet garanderen dat het niet opnieuw mis zou gaan. Ik heb daarna nog geprobeerd om een van mijn twee lidmaatschappen (ik was destijds dubbellid van zowel VERON als VRZA) op de bakenroepnaam over te schrijven, dat zou de boel immers direct hebben opgelost, maar het bleek niet mogelijk te zijn om een lidmaatschap te krijgen op naam van een baken. Vervolgens zakte hierdoor ook mijn motivatie om wat nauwkeuriger de kaarten bij te houden. Ik ben tijdens mijn hele amateurbestaan sowieso niet een heel goede kaartenbeantwoorder geweest moet ik bekennen.

(klik = vergroting)

Restmodulatie
  
Het baken doet het nog steeds, misschien wel dankzij de genoemde overdimensionering. Behoudens stroomstoringen is hij steeds in de lucht geweest. Plannen voor een noodstroomvoorziening zijn er nooit van gekomen, hoewel dat met de huidige computer-UPS-en natuurlijk een fluitje van een cent zou zijn. De FSK-modulatie van het baken is uiterst klein, slechts 200 Hz, dus het is vrij lastig om op de juiste manier op het baken af te stemmen. Ondanks die kleine deviatie, is er doordat er direct op het kristal gemoduleerd wordt (er wordt door middel van een transistor een klein trimcondensatortje bijgeschakeld) een klein restant AM modulatie. Heel af en toe hoor ik dat wel eens, bijvoorbeeld als ik de speakers van mijn computer aan heb staan zonder dat ze op de PC aangesloten zijn.

Nog steeds krijg ik regelmatig van mensen te horen dat ze naar het baken luisteren. Ook kreeg ik in de begintijd eens een lange brief van een gepensioneerde marconist van de grote vaart, die het baken midden in de stad Athene op een wereldradio gehoord had. Hij had nog flink zijn best moeten doen om achter mijn postbusadres te komen, omdat hij verder geen contacten in de amateurwereld had. Hij bleek reuzeverbaasd dat het om zo'n klein zendertje ging. Soms ook zijn dat mensen in de buurt die door het baken weten dat in ieder geval de antenne is aangesloten, maar veel vaker zijn het reacties van mensen die op vakantie zijn en die door het zendertje weten dat de tienmeterband naar Nederland open is. Een enkele keer krijg ik te horen dat het baken via backscatter ook op verafgelegen plekken in Nederland te horen is. Met name uit Zeeland heb ik een aantal keren rapporten gehad.
De rapporten over grote afstand verbazen mij nog altijd het meest. meestal zitten ze precies één skip-afstand tegen de E-laag hiervandaan, dus zo'n 2000 km.

Om aan mensen uit te leggen om hoe zo'n kleine zender het eigenlijk wel niet gaat, gebruik ik nog wel eens de vergelijking met het achterlichtje van een fiets: 6 V bij 50 mA ergo, ook 300 mW. Zo'n kleine hoeveelheid energie is het dus die over zo'n afstand te beluisteren is. Het blijft voor mij ondanks al mijn ervaring nog altijd een klein wonder.

Dit artikel dateert van februari 2004.

(klik = vergroting)

vorige - home - volgende