No. 3 - februari 2006 - Wordt wekelijks 'ververst' - Redactie: John Piek (PA0ETE)

Nostalgie overheerst

Het laatste morse-examen
 

Ton de Ridder poseert voor een laatste foto in de examenzaal (klik op de foto voor een vergroting)

Nostalgie overheerst

Het laatste morse-examen

Morse-telegrafie is uitgevonden in de dertiger jaren van de negentiende eeuw, en werd in eerste instantie gebruikt voor communicatie via draden die aan telefoonpalen door het hele land verspreid stonden. Het was overigens niet Samuel Morse, maar de Duitser Gerke die op een wetenschappelijke manier bedacht welke letter aan welk morse-teken moest worden toegekend: alleen een punt voor de meest voorkomende letter 'E' uit het alfabet. Op 16 december 2003 werd het laatste morse-examen gehouden. Nostalgie overheerste bij het examen, en op de borrel na afloop. 

Volgens Jan ter Horst, voorzitter van de examencommissie in zijn lezing bij het einde van het tijdperk van de morse-examens in Nederland, omschreef Albert Einstein de morse-telegrafie als volgt: leg een kat met zijn kop in Los Angeles, en zijn staart in New York. Knijp vervolgens in New York de kat in zijn staart en hij miauwt in Los Angeles. Je hebt dan hetzelfde resultaat als bij morse. Alleen zonder kat.
Nadat vanaf 1929 morse-examens werden gehouden, is daar dus op 16 december 2003 een eind aan gekomen. Vóór 1929 werden alle frequenties boven de 1500 kHz commercieel onbruikbaar geacht. Op die banden werd gedoogd dat hobbyisten, etherpiraten die toen nog niet zo heetten, naar hartelust konden experimenteren. Toen naar aanleiding van de experimenten van deze piraten, duidelijk werd dat de commercie wel degelijk wat met die hoge frequenties aankon, kwamen er regels voor het gebruik van deze frequenties, en kregen de experimenterende hobbyisten banden toegewezen, waar ze pas na een zendexamen op mochten uitzenden. Het was de 'piraten' namelijk gelukt om zelfs met lage zendvermogens verbindingen tot in Nederlands Indië toe te maken.

Examenplek. Rijp voor het museum? (klik op de afbeelding voor een vergroting)

B-machtiging

Vanaf 1929 moest er dus zendexamen worden gedaan. Een examenkandidaat deed eerst een morse-examen van acht woorden per minuut, en als hij dit gehaald had werd hij vervolgens. onderworpen aan een mondeling techniek-examen. De eerste verandering daarin kwam in de jaren vijftig, toen de morsesnelheid werd opgeschroefd naar twaalf woorden per minuut. Door de komst van de B-machtiging werden halverwege de jaren tachtig tevens opnieuw ook in acht woorden examens afgenomen. Meer recent ook voor de A-machtiging acht woorden weer de eis, en de laatste morse-examens werden afgenomen met slechts vijf woorden per minuut. In de zeventiger jaren, met de komst van de C-machtiging werd het gebruikelijk om eerst het technisch examen te gaan doen, voordat aan morse werd begonnen. Er kon dan alvast op twee meter worden begonnen met uitzenden. Ook gingen veel mensen niet meer door voor de A-machtiging, ofwel omdat ze het niet interessant vonden (vaak waren dit de zelfbouwers), ofwel omdat ze moeite hadden met morse leren. 

Zenuwen bij de kandidaten

Vanaf najaar 1974 werd vanwege de groeiende toestroom aan amateurs het examen niet meer mondeling afgenomen, maar met een meerkeuze-examen. Voor de normering daarvan werd sterk gekeken naar de bekende Cito-toetsen. De eerste twee examens echter, kregen kandidaten die het net niet gehaald hadden nog een herkansing met een mondeling examen. De mensen die zich bij het Agentschap Telecom met het organiseren van de examens bezighouden, zijn trouwens zelf door de jaren heen vaak een prachtige mengeling van amateur en overheid geweest. De meesten hebben zelf een zendmachtiging, zijn anderszins besmet geraakt met het amateurvirus, of hebben in ieder geval een ongewoon grote interesse voor de materie. Het is natuurlijk ook logisch dat de mensen die er de meeste affiniteit mee hebben, ook de examens gaan verzorgen. Het laatste examen was in die zin dan ook een bijeenkomst van gelijkgestemden, waarbij de mensen van het Agentschap eigenlijk meer deel van de amateurgemeenschap leken, dan mensen die zich er vanuit de overheid mee moeten bezighouden. Drie mensen van de examencommissie, waaronder de voorzitter en de secretaris zijn overigens mensen van het Agentschap, de andere leden zijn mensen uit de amateurgemeenschap.
De komende twee jaar zijn er trouwens nog enkele jubilea te verwachten, zo is het volgend jaar precies honderd jaar geleden dat er in de vorm van de Telegraaf- en Telefoonwet in Nederland wetgeving kwam op het gebied van het gebruik van radiofrequenties (daarvoor was het gebruik van alle frequentiebanden voor iedereen vrij). In datzelfde jaar bestaat de examencommissie voor de amateurexamens (die na het stoppen van de morse-examens natuurlijk gewoon doorgaat met de techniek-examens) honderd jaar, en het jaar erop is het 100 jaar geleden dat de radiocontroledienst (RCD), het huidige Agentschap Telecom werd opgericht.

Automatisering

Ton de Ridder is voor het Agentschap Telecom en haar voorgangers al heel lang bij de examens betrokken. In de jaren zeventig, toen hij dat nog handmatig deed stond, zijn handtekening al op een van de eerste officiële machtigingspapieren van de schrijver van dit artikel. "Het aantal deelnemers valt ons hartstikke mee dit keer. Je zou toch verwachten dat dat zo'n laatste keer minder zou zijn, maar er zijn bijna veertig kandidaten. De hoogste aantallen kandidaten lagen trouwens zo rond de 450 personen per examen. Dat was in de tijd dat er 2100 mensen voor het techniekexamen op kwam dagen. De laatste paar keren was het steeds zo rond de veertig. Daarvoor was het hoger, maar sinds bekend werd dat mogelijk de morseverplichting verviel is het aantal wat ingezakt. In totaal hebben er in die 74 jaar nog net geen 10.000 mensen aan het examen deelgenomen."

De gebruikte apparatuur die het in al die jaren niet een keer liet afwegen. (klik op de afbeelding voor een vergroting)

"In 1978 verhuisde de RCD van Den Haag naar Groningen. Daardoor konden de morse-examens niet meer zoals daarvoor, in Den Haag worden gegeven. Dit gebeurde vervolgens in een PTT-gebouw in Utrecht. Toen PTT echter ging verzelfstandigen was het niet meer zo praktisch om dat nog in zo'n gebouw te doen. Vanwege de veiligheid moesten we voor alle mensen pasje regelen, en het was heel moeilijk met koffie halen en zo. Vervolgens zijn we naar het Nieuwegeins Business Center uitgeweken, waar we ook nu nog zitten. In het begin heette dat trouwens het Nieuwegeins Basketbal Center. Op dezelfde datum als wij er zaten er vroeger vaak ook een techniekexamens van de rijksluchtvaartdienst. Dat zijn toch een beetje dezelfde soort mensen als wij, dus dat was vaak erg leuk."
"Toen het aantal morse-examens zo toenam, mede naar aanleiding van de komst van de B-machtiging bedachten we dat we de boel maar eens zouden moeten automatiseren. In 1985 konden we van het dr. Neher-lab van de PTT voor 3000 gulden tweedehands een PDP-8 computer overnemen. Een dergelijke computer kostte nieuw 100.000 gulden. Omdat er niets voor de koop was, moest alles door ons zelf ontwikkeld worden. Maar het betekende wel dat we nu geen twintig, maar honderdtwintig mensen op een dag konden examineren."

In het land zelf

"Voor 1979 zat de Radiocontroledienst nog in de Zeestraat in Den Haag. Daar ging het hoofd van de RCD nog wel eens zelf bij iemand langs om nog een laatste vraag voor het toen nog mondeling examen te stellen om hem vervolgens te vertellen dat hij geslaagd was. Ook nu worden er nog wel mondelinge examens afgenomen hoor. Bijvoorbeeld bij mensen die dichtslaan op het examen, of mensen met een straatfobie. Het is niet meer zo dat drie keer zakken automatisch recht geeft op een mondeling examen, het is tegenwoordig ter beoordeling aan de examencommissie."
Komt er eventueel nog een mogelijkheid voor C-amateurs om alsnog een machtiging te verkrijgen, bijvoorbeeld door de verenigingen net als dat in Duitsland gebeurt, een examen te laten afleggen? "Nee, dat zou voor ons teveel organisatie zijn om zoiets in stand te houden. Het is vervelend als een land als een voormalige Russische republiek nog steeds de morse-eis hanteert, maar als een C-amateur daar op HF wil uitkomen, dan zal hij in het betreffende land zelf examen moeten doen."

Proefseinen

Vrijwilligers

Jos Frijling, PE3JF uit Oldenzaal en Henk Emmelkamp. PE5HWE, uit Drenthe komen net geslaagd en de examenruimte uit. Zij behoren tot de een na laatste lichting. Jos: "Ik had wel wat last van de zenuwen." Henk: "Bij mij ging de eerste opneemproef moeizamer dan de tweede. Ik had drie fouten, terwijl vier maximaal toegestaan is. Wij wilden het alletwee per se halen. Ik werk als een soort regelneef in Roemenië. Ik renoveer daar als vrijwilliger elektriciteitsleidingen in een weeshuis. Roemenië heeft de morse-eis nog niet laten vallen, dus ik heb echt een A-machtiging nodig om met Nederland te kunnen werken." Jos: "Ik moest het ook per se halen, omdat ik naar Ghana ga. In dat land is zelfs helemaal geen C-machtiging, zodat ik er zonder A niet eens op twee meter zou mogen zenden. Ik vertrek over twee weken al, net als Henk doe ik vrijwilligerswerk voor een weeshuis, dat ik van de grond af ga opbouwen."

Jos Frijling, PE3JF(l.) en Henk Emmelkamp, PE5HWE(r.) 

Zoals gebruikelijk waren er dit keer ook weer veel mensen als ondersteuning met de examenkandidaten meegekomen. Een leuke anekdote is van een voormalig marconist op de grote vaart, die vertelde dat tijdens zijn opleiding een leraar morse op de Zeevaartschool in Amsterdam, een van de leerlingen naar dansles stuurde om zo wat te doen aan zijn slecht ritmegevoel. Fernand Pors vertelt dat hij het examen gehaald heeft, zonder ooit het techniek-examen gedaan te hebben. Hij zat voor het examen nog met zijn laptop in het restaurant te oefenen, en moet welhaast een natuurtalent zijn: "Een collega zei kort geleden 'ga je mee', toen hij hoorde dat dit het laatste examen was. Ik dacht dat het ook wel toegestaan moest zijn om het morse-examen te doen zonder eerst de techniek. Of dat echt mocht moest eerst nog uitgezocht worden, maar inderdaad: het mocht. Hoe lang ik gestudeerd heb? Een week. Ik ga overigens nog wel het techniek-examen doen hoor. Het lijkt me erg leuk om ook te mogen zenden."


De beste kandidaat

Zo iemand als Fernand Pors is natuurlijk een uitzondering, maar er zijn wel meer uitschieters. Vorig jaar op 10 december, zo vertelde dagvoorzitter van het laatste examen Hans Roovers, deed de jongste kandidaat ooit zijn examen. Geert van der Helm was op dat moment acht jaaroud. Hij slaagde foutloos, en was daarmee de jongste telegrafist van Nederland ooit. Volgens Ton de Ridder slaagde er een aantal keren ook tachtigjarigen voor het examen "soms deden ze onder zware druk van hun omgeving mee om het toch maar eens te proberen."
Na afloop werd de door de commissie zelf ontwikkelde apparatuur voor de examens in bruikleen gegeven aan Cor Moerman van het Jan Corver zendamateurmuseum. Cor, die al eerder dit soort apparatuur zoals die voor de jaren tachtig gebruikt werd voor het museum kreeg, denkt aan die eerste apparatuur met gemengde gevoelens terug: hij zakte er zelf in 1960 twee keer op.

De opluchting na het examen

De heer Veenstra uit Leek gaat de geschiedenisboeken in als de beste kandidaat van het laatste examen. Hij had nul fouten, zowel bij seinen als opnemen. Verder hadden zich 38 mensen voor dit examen aangemeld. Daarvan zijn er toch nog zes niet op het examen verschenen. Zes hebben het examen niet gehaald, en zesentwintig (81%) wel. Nadat telegrafie achtereenvolgens werd afgeschaft bij de spoorwegen, in de luchtvaart, in de scheepvaart en bij de marine, komt er nu ook bij de zendamateurs een einde aan de examens. De verwachting is dat de interesse voor morse bij de amateurs echter eerder zal gaan toenemen. Professioneel is morse nu alleen nog interessant voor lichttelegrafie door de marine. Daar heeft het het grote voordeel dan de communicatie nauwelijks door derden onderschept kan worden. Commercieel is morse door de lage bitsnelheid niet meer interessant, maar voor amateurs is morse nog altijd de meest efficiënte manier van gegevensoverdracht. Er is erg weinig zendvermogen voor nodig, het gebruikt weinig bandbreedte en er kunnen toch zeer grote afstanden mee worden overbrugd.

Hyperlinks

www.agentschaptelecom.nl

www.jancorver.org